Με αφορμή το σημερινό (απαράδεκτο) κλείσιμο του Ελεύθερου Τύπου και του City, αποφάσισα να γράψω ένα κείμενο για την κατάσταση που επικρατεί στην ελληνική δημοσιογραφία τα τελευταία χρόνια. Βλέπετε, έχω σπουδάσει δημοσιογραφία, έχω διαβάσει βιβλία για τη δημοσιογραφία, όμως κανένα από αυτά τα βιβλία δε με προετοίμασε έστω και στο ελάχιστο γι’αυτό που θα αντιμετώπιζα σε αυτόν τον χώρο. Θεωρήστε αυτό το κείμενο ως μία προειδοποίηση προς τους μελλοντικούς δημοσιογράφους, ή ως μία ελεγεία στην παραδοσιακή και καλώς εννοούμενη δημοσιογραφία. Θα προσπαθήσω να είμαι όσο το δυνατόν πιο λακωνικός, γιατί δεν θέλω να γράφω σε συνέχειες. Κι αν ακόμα δεν καταλάβατε τον τίτλο, ετοιμαστείτε για μια μεγάλη βουτιά μέσα στα σκατά. Και μιλάμε για βαθιά σκατά.
Κεφάλαιο πρώτο: Τα σημερινά ΜΜΕ. Τα σημερινά ΜΜΕ είναι τα εξής: Η τηλεόραση, το ραδιόφωνο, οι εφημερίδες, τα περιοδικά και το Internet. Τέσσερα παραδοσιακά μέσα και ένα πιο πρόσφατο. Ας δούμε ποια είναι η κατάσταση σε αυτά σήμερα:
1. Τηλεόραση: Με την έλευση της ιδιωτικής τηλεόρασης, σχεδόν όλοι οι Έλληνες ανακάλυψαν μια νέα πηγή ενημέρωσης, τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων. Τα οποία προτιμούσαν από τις εφημερίδες, γιατί ήταν πιο ζωντανά και είχαν πιο πρόσφατες ειδήσεις. Αλλά από το 1989 έχουν αλλάξει πολλά. Τότε, το δελτίο ειδήσεων είχε πολλές διαφορετικές ειδήσεις, πολιτικές, αστυνομικές, διεθνείς, αθλητικές, ό,τι σημαντικό γινόταν στην Ελλάδα και τον κόσμο. Σήμερα, τα δελτία ειδήσεων είναι μονοθεματικά. Παίρνουν μία και μόνο είδηση και την ξεχειλώνουν. Την αναλύουν, μέχρι να την κάνουν νιανιά. Μπλέκουν την είδηση με το σχόλιο, κάτι που στην παραδοσιακή δημοσιογραφία θα ήταν λόγος απόλυσης. Στρατολογούν δημοσιογράφους που διψάνε για δημοσιότητα – δεν τους αρκεί πια να λένε τις ειδήσεις, θέλουν να είναι οι ίδιοι οι ειδήσεις. Φυσικά, αυτό προκαλεί αηδία στο νοήμον κοινό, που ήδη αναζητά άλλες πηγές ενημέρωσης, πιο αντικειμενικές και πιο ειδησεογραφικές. Με λίγα λόγια, ο κόσμος ψάχνει μακριά από την τηλεόραση αυτά που το 1989 τον οδήγησαν στην τηλεόραση. Φανταστείτε: Τέτοια είναι η κατάντια των δελτίων, που ένα βλαμμένο ριάλιτι μαγειρικής όχι μόνο τα κοντράρει στα ίσια, αλλά τα περνάει κιόλας. Κι όμως, κανείς δε φαίνεται να έχει πάρει το «μήνυμα».
2. Ραδιόφωνο: Το ραδιόφωνο είναι ο μεγάλος χαμένος της τελευταίας 20ετίας. Παραγκωνισμένο από την τηλεόραση, που πάντα διέθετε κατώτερου επιπέδου πρόγραμμα αλλά κέρδιζε λόγω της δύναμης της εικόνας, έχασε πολλούς ακροατές. Αυτό επηρέασε πολλούς ραδιοφωνικούς σταθμούς. Και για τους μεν μουσικούς σταθμούς, η λύση ήταν εύκολη: Απολύουμε όλους τους υπαλλήλους και αφήνουμε τη μουσική να παίζει όλο το 24ωρο με έτοιμες playlists. Αλλά οι ενημερωτικοί; Ε, αυτοί είτε έκλεισαν επειδή δεν μπορούσαν να συναγωνιστούν τον ΣΚΑΪ (όπως καλή ώρα ο City), είτε άλλαξαν χίλια ονόματα (όπως ο παλιός Planet), είτε έκαναν περικοπές υπαλλήλων (όπως ο Flash). Τι απέμεινε; 30 πανομοιότυποι μουσικοί σταθμοί, που παίζουν τα ίδια τραγούδια κάθε μέρα, 3-4 αθλητικοί σταθμοί που εκμεταλλεύονται τη μανία των οπαδών και 4-5 ενημερωτικοί σταθμοί, εκ των οποίων ο ένας έχει σχεδόν όλο το μερίδιο και οι άλλοι λίγο-πολύ φυτοζωούν. Τουλάχιστον, πρέπει να τους αναγνωρίσω ότι το επίπεδο ενημέρωσης είναι πολύ καλύτερο από αυτό της τηλεόρασης.
3. Εφημερίδες: Από το κακό στο χειρότερο. Δεν υπάρχει ούτε μία ανεξάρτητη και αντικειμενική εφημερίδα. Όλες οι εφημερίδες υπόκεινται σε συμφέροντα πολιτικών, επιχειρηματιών και, φυσικά, δημοσιογράφων. Διαβάζοντας μια εφημερίδα, νιώθεις ότι διαβάζεις το προεκλογικό φέιγ-βολάν κάποιου κόμματος. Γι’αυτό και οι πωλήσεις τους πέφτουν κατακόρυφα και, προκειμένου να τις αυξήσουν, καταφεύγουν σε μη-δημοσιογραφικά τερτίπια. Προσφέρουν τζιπ, ταξίδια, DVD, CD, κουπόνια, κι ό,τι άλλο μπορεί να χρησιμεύσει ως μαξιλαράκι για την ελεύθερη πτώση. Αλλά το κακό έχει γίνει: Οι εφημερίδες πλέον αντιμετωπίζονται με καχυποψία από τους αναγνώστες, που τελικά τις αγοράζουν με κριτήρια περιοδικού ποικίλης ύλης: «Θα πάρω αυτήν, γιατί μου αρέσει το DVD που δίνει». Κι έτσι η έντυπη δημοσιογραφία έχει πεθάνει προ πολλού.
4. Περιοδικά: Τα περιοδικά δεν είναι ακριβώς ΜΜΕ, αλλά τυπικά ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία. Υπάρχουν ελάχιστα ενημερωτικά περιοδικά – ειδικά από τότε που έκλεισε το «Αντί», δεν υπάρχει σχεδόν κανένα. Κυριαρχούν τα γυναικεία περιοδικά, τα τηλεοπτικά περιοδικά, τα κόμικς και τα «ποικίλης ύλης» – των οποίων η ύλη ουσιαστικά δεν ποικίλλει, γιατί κάθε μήνα γράφουν τα ίδια.
5. Ίντερνετ: Η μόνη ελπίδα; Πιθανόν. Σε αυτό στρέφονται τώρα οι απογοητευμένοι αναγνώστες, ακροατές και θεατές, που θέλουν μια πιο σφαιρική άποψη. Θα τη βρουν, όμως; Εξαρτάται. Ακριβώς επειδή το Διαδίκτυο είναι τόσο αχανές, ο χρήστης πρέπει να ξέρει που να ψάξει για να βρει κάτι καλό. Αλλιώς θα πέσει στα κλασικά portals, τα οποία ανήκουν στους ίδιους μαλάκες που εκδίδουν τις «αντικειμενικές» εφημερίδες. Τα εναλλακτικά sites ενημέρωσης είναι μια όαση στην ενημερωτική έρημο της εποχής, και το καλό είναι ότι ολοένα και αυξάνονται. Αλλά κι εδώ κάποιες φορές υπάρχουν συμφέροντα. Ποιος μου εγγυάται ότι το Χ blog δεν δημοσιεύει μια είδηση επειδή ο ιδιοκτήτης του έχει μια κόντρα με αυτόν που θίγεται από την είδηση; Χρειάζεται προσοχή.
Όπως καταλαβαίνετε, η ενημέρωση σήμερα βρίσκεται σε άσχημα χέρια. Αλλά πάμε να δούμε ποια είναι αυτά τα χέρια.
Κεφάλαιο δεύτερο: Η ιδιοκτησία των ΜΜΕ. Σκεφτείτε για λίγο τους σημαντικότερους τηλεοπτικούς σταθμούς. Τους μεγαλύτερους ενημερωτικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς. Τις πιο ευπώλητες εφημερίδες. Και τώρα σκεφτείτε: Ποιοι διευθύνουν αυτά τα μέσα; Ε, λοιπόν δε θέλει πολλή σκέψη: Το 95% αυτών που τα διευθύνουν είναι επιχειρηματίες, που δεν έχουν καμία σχέση με τη δημοσιογραφία. Είναι άνθρωποι επιτυχημένοι στο χώρο τους, ιδιαίτερα ευκατάστατοι και με πολλές γνωριμίες. Αλλά δεν έχουν καμία σχέση με τη δημοσιογραφία. Και ξέρετε ποιο είναι το χειρότερο; Ότι δεν θέλουν καν να έχουν σχέση με τη δημοσιογραφία. Η δημοσιογραφία τους ενδιαφέρει μόνο στο βαθμό που εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους. Το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι να προωθήσουν την προσωπική τους ατζέντα, εκβιάζοντας ουσιαστικά πολιτικά πρόσωπα και στρέφοντας την κοινή γνώμη εναντίον ή υπέρ αυτών που τους βολεύουν. Αυτό που συμβαίνει στην ελληνική δημοσιογραφία είναι ακριβώς το ίδιο που συμβαίνει σε οποιονδήποτε κλάδο του οποίου επικεφαλής τοποθετείται κάποιος άσχετος με τον κλάδο. Πόσοι επιχειρηματίες δεν ανέλαβαν ποδοσφαιρικές ή μπασκετικές ομάδες και τις κατέστρεψαν; Τον Alpha Digital τον θυμάστε, αλήθεια;
Βλέπετε, λοιπόν, ότι αυτά τα χέρια είναι μαχαίρια. Λάθος άνθρωποι ορίζουν τις τύχες τις δημοσιογραφίας, ενώ οι ίδιοι οι δημοσιογράφοι πλέον έχουν λιγότερη αξία από ανίκανους προσωπικούς συμβούλους και αετονύχηδες opinion makers. Ποια είναι, αλήθεια, η θέση των δημοσιογράφων στη σημερινή δημοσιογραφία;
Κεφάλαιο τρίτο: Οι δημοσιογράφοι. Οι δημοσιογράφοι χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: Τη βιτρίνα και τη λάντζα. Στη βιτρίνα βρίσκονται κατά κύριο λόγο οι παλιάς κοπής δημοσιογράφοι, αυτοί που για κάποιον λόγο έγιναν γνωστοί στο ευρύ κοινό και εξαργύρωσαν αυτήν τη δημοσιότητά τους με μια ευάερη θέση σε κάποιο τηλεοπτικό παράθυρο ή με μία μεγάλη στήλη σε μια εφημερίδα. Είναι το 3% περίπου του συνόλου των δημοσιογράφων, αλλά είναι αυτολι που βγάζουν το κακό όνομα στο υπόλοιπο 97%. Δοκιμάστε το: Συστηθείτε σε κάποιον ως δημοσιογράφος, και το λιγότερο που θα κάνει θα είναι να στραβομουτσουνιάσει. Εξαιτίας αυτής της μειοψηφίας, οι δημοσιογράφοι θεωρούνται λεφτάδες, τσιράκια της κάθε εξουσίας, ρουφιάνοι, γλύφτες, αλήτες με την ευρεία έννοια. Ωστόσο, η πλειοψηφία που βρίσκεται πίσω από αυτή τη βιτρίνα, κάνοντας τη βρώμικη δουλειά των βιτρινάτων, τη «λάντζα», είναι το ακριβώς αντίθετο από αυτό που οι περισσότεροι φαντάζονται. Άνθρωποι σχεδόν εξαθλιωμένοι, που δουλεύουν 12 ώρες τη μέρα παίρνοντας το βασικό μισθό και κινδυνεύουν ανά πάσα στιγμή να απολυθούν, είτε γιατί η εταιρεία κάνει περικοπές, είτε γιατί στη θέση τους θα έρθει κάποιος φρέσκος απόφοιτος Πανεπιστημίου ή κάποιας ιδιωτικής σχολής, που θα δουλέψει τζάμπα για αρκετούς μήνες μέχρι τελικά να δει το χρώμα του χρήματος (ή να απολυθεί, σαν τον προκάτοχό του – που είναι πιο πιθανό). Άνθρωποι που δεν μπορούν να έχουν γνώμη για τίποτα, καθώς η γνώμη είναι αποκλειστικό προνόμιο των βιτρινάτων. Άνθρωποι που αξίζουν τα δεκαπλάσια από αυτά που παίρνει ένας τηλεστάρ για να κάνει ένα αποτυχημένο δελτίο ειδήσεων, αλλά ζουν με πενταροδεκάρες, για να μπορούν οι σταρ της δημοσιογραφίας να αμείβονται με παραφουσκωμένους μισθούς χωρίς να κάνουν απολύτως τίποτα, εκτός από το να προωθούν τους εαυτούς τους όπως μπορούν.
Ποια είναι, λοιπόν, η θέση του δημοσιογράφου σε αυτό το σύστημα; Στη λάντζα. Γιατί είναι πολύ δύσκολο να φτάσεις στη βιτρίνα, και όταν πια φτάσεις εκεί παύεις ουσιαστικά να είσαι δημοσιογράφος. Είσαι πλέον βολεμένος. Ο δημοσιογράφος δεν είναι πλέον τίποτα παραπάνω από τον κωπηλάτη μιας τεράστιας γαλέρας. Δεν έχει συμμετοχή στο χάραγμα της ρότας της γαλέρας – οι ειδήσεις έρχονται άνωθεν, δεν τις βρίσκει ο ίδιος. Απλώς γράφει τους στίχους σε μια έτοιμη μουσική. Αλλά είναι αυτό δημοσιογραφία;
Κεφάλαιο τέταρτο: Ηθική και δημοσιογραφία. Όλα αυτά που περιγράφω είναι η κατάσταση της σημερινής δημοσιογραφίας – υπάρχουν και εξαιρέσεις, βέβαια, αλλά αυτές απλά επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Η σημερινή δημοσιογραφία είναι οι κωλοτούμπες του Πρετεντέρη, τα θριαμβευτικά εξώφυλλα των εφημερίδων χωρίς περιεχόμενο, οι «προκάτ» ειδήσεις (όπως αυτή για τη συνάντηση του Ερντογάν με τον Καραμανλή την Κυριακή…Τι κατάντια…), οι εκδοτικοί και τηλεοπτικοί πόλεμοι διαφόρων επιχειρηματιών, οι εφημερίδες και οι ραδιοφωνικοί που ελαφρά την καρδία τα αφεντικά τους διαλύουν επειδή δεν τους αποφέρουν τα απαραίτητα κέρδη, οι χιλιάδες δημοσιογράφοι που είναι άνεργοι ή δουλεύουν τζάμπα. Αυτή είναι η κατάσταση. Ίσως να το παρατηρήσατε κι εσείς: Αυτό ΔΕΝ είναι δημοσιογραφία. Είναι κάτι άλλο. Πείτε το δημαγωγία, διαπλεκόμενα συμφέροντα, απάτη, πείτε το όπως θέλετε. Αλλά δημοσιογραφία δεν είναι. Εγώ άλλα σπούδασα. Βέβαια, έπρεπε να το φανταστώ. Όλοι αυτοί που διευθύνουν σήμερα τα ελληνικά ΜΜΕ, οι επιχειρηματίες και οι εφοπλιστές, πώς έγιναν πλούσιοι και απέκτησαν τόσο μεγάλη επιρροή; Προφανώς όχι με ελεημοσύνη. Για να φτάσουν σε αυτό το επίπεδο, όλοι τους χρειάστηκε να κάνουν πράγματα ανήθικα. Να πατήσουν επί πτωμάτων, να εκμεταλλευθούν καταστάσεις, να εξοντώσουν τους αντιπάλους τους με κάθε μέσο. Τι περίμενα, λοιπόν; Ότι αναλαμβάνοντας μια εφημερίδα ή ένα κανάλι θα ξεχνούσαν τις παλιές τους συνήθειες; Φυσικά και όχι.
Αυτή είναι, λοιπόν, η κατάσταση που επικρατεί στον κλάδο της δημοσιογραφίας. Κουράγιο, τελειώνει αυτό το κείμενο. Μένει μόνο κάτι ακόμα.
Κεφάλαιο πέμπτο: Το μέλλον της δημοσιογραφίας. Εδώ μπαίνω σε βαθιά νερά, γιατί δε μιλάω για καταστάσεις που έχω ζήσει, αλλά προσπαθώ να προβλέψω το μέλλον. Το δοκιμάζω με κάθε επιφύλαξη. Τϊποτα, λοιπόν, δε δείχνει να αλλάζει στο μέλλον στα παραδοσιακά μέσα. Τα δελτία ειδήσεων δε θα αλλάξουν, τουλάχιστον όχι όσο πρέπει. Αντίθετα, θα παραμείνουν πρωτίστως μονοθεματικά. Ίσως κάποια, απέναντι στον «κίνδυνο» του ριάλιτι, εντάξουν και κάποιες πιο «ανάλαφρες» ειδήσεις, ερμηνεύοντας εντελώς λανθασμένα το μήνυμα των απογοητευμένων τηλεθεατών. Κακό δικό τους, γιατί όλο και λιγότεροι θα τα εμπιστεύονται πια. Από την άλλη, οι εφημερίδες θα συνεχίζουν να υποβιβάζουν οι ίδιες το περιεχόμενό τους, προωθώντας ως σημαντικότερη παροχή τους το δωράκι-δόλωμα προς αναποφάσιστους αναγνώστες. Κάποιες ίσως υποβιβαστούν οι ίδιες σε μαγκαζίνα, αφού τελικά δεν προσφέρουν τίποτα παραπάνω από ένα περιοδικό σαν το Nitro, π.χ. Οι προσφορές είναι η αρχή του τέλους για τις εφημερίδες. Ξεκίνησαν με απλά και αθώα κουπόνια, αλλά όσο πάνε και χειροτερεύουν. Ζήτημα είναι αν οι μισοί από αυτούς που αγοράζουν κυριακάτικη εφημερίδα την ξεφυλλίζουν έστω και λίγο, προτού βάλουν το DVD στην ταινιοθήκη τους, όπου συνήθως μένει σκονισμένο για μήνες. Κατάντια. Όσο για το ραδιόφωνο, αυτό ίσως να έχει κάποια κέρδη από τους αηδιασμένους τηλεθεατές, αλλά ποιος θέλει να ακούει ειδήσεις χωρίς να τις βλέπει μπροστά του; Μακροπρόθεσμα, τα όποια κέρδη του θα χαθούν και πάλι, καθώς πολλοί θα στραφούν στο Διαδίκτυο για την ενημέρωσή τους.
Ναι, στο Διαδίκτυο πρέπει να είναι το μέλλον. Από αυτό ξεφυτρώνουν συνέχεια ανεξάρτητες ενημερωτικές ιστοσελίδες, διαδικτυακά κανάλια με σοβαρές και ενδιαφέρουσες ειδήσεις και υγιείς, ανεπηρέαστες γνώμες. Φυσικά, με τον ίδιο ρυθμό ξεφυτρώνουν και τα «επαγγελματικά» blogs που διασύρουν όποιον δεν τους αρέσει, τα «στρατευμένα» sites που ανήκουν στους ίδιους που εκδίδουν εφημερίδες και διευθύνουν κανάλια, και οι ενημερωτικές ιστοσελίδες που αναμασούν τις ειδήσεις που τους πασάρουν τα παραδοσιακά μέσα. Αλλά είπαμε, το Ίντερνετ θέλει ψάξιμο για να βρεις αυτό που θες. Και θα πρέπει να φιλήσεις πολλούς βατράχους μέχρι να βρεις τελικά τον μαγεμένο πρίγκηπα.
Και τι ρόλο θα παίξουν σε όλα αυτά οι δημοσιογράφοι; Κατά κύριο λόγο διακοσμητικό. Οι περισσότερες αλλαγές θα γίνουν εν αγνοία τους, καθώς σε αυτήν την πορεία άλλοι είναι οι καπετάνιοι. Οι δημοσιογράφοι θα παραμείνουν στην εξαθλιωμένη θέση τους, εκτός από κάποιους τυχερούς που θα καταφέρουν να βάλουν τη φάτσα τους στη βιτρίνα. Εκτός, φυσικά, αν οργανωθούμε. Και με τη λέξη «οργάνωση» σίγουρα δεν εννοώ μια ανούσια 24ωρη απεργία, που περισσότερο βολεύει τους ιδιοκτήτες των ΜΜΕ, παρά τους ανησυχεί. Αλλά τι θα γινόταν αν ξαφνικά όλοι οι κακοπληρωμένοι ρεπόρτερ, συντάκτες και παιδιά για όλες τις δουλειές αποφάσιζαν να απεργήσουν; Πολύ απλά, η Τρέμη θα έβγαινε στο δελτίο των 8 και θα άνοιγε κουβέντα με τον Πρετεντέρη για το πόση ζέστη έκανε σήμερα, ενώ οι εφημερίδες δεν θα έβγαιναν καν. Για φανταστείτε τις φάτσες των μεγαλοεκδοτών…
Και με αυτήν την όμορφη εικόνα, της απελπισμένης γκριμάτσας των μεγαλοεκδοτών, κλείνω αυτό το επικών διαστάσεων κείμενο. Βγαίνοντας από το λάκκο με τα σκατά, μην ξεχάσετε να κάνετε ένα μπάνιο.
Καληνύχτα και καλή μας τύχη.
Υ.Γ.: Ρίξτε μια ματιά και στο blog των απολυμένων του Ελεύθερου Τύπου και του City: http://ergazomenoieleftherostipos.blogspot.com/